واژه شناسی دشمن
قرآن کتاب هدایت و برنامه زندگی انسان است که اصول صحیح زیستن را برای بشر به ارمغان آورده است. قرآن «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْء»[1] است؛ یعنی بیانگر همه چیز برای بشر می‌باشد. از جمله موارد مهمی که در قرآن آمده شناخت دشمنان انسان، این مخلوق برتر و برگزیده الهی است. بخش قابل توجهی از آیات قرآن به مسئله دشمن شناسی اختصاص دارد و این نشان از اهمیت این مقوله مهم دارد؛ زیرا به تعبیر آیات نورانی قرآن برخی از این دشمنان از ابتدای خلقت انسان به همراه او بوده‌اند و تا آخر هم او را رها نخواهند کرد. تا جایی که بزرگ‌ترین دشمن انسان یعنی شیطان رانده شده به دشمنی با انسان قسم می‌خورد: «قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِین»؛[2] به عزّتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد.
بنابر این، دشمن شناسی بسیار مهم است و باید همه انسان‌ها، انواع دشمنان خویش را بشناسند تا بهره بهتری از زندگی خویش برگیرند.
واژه شناسی دشمن
واژه دشمن در قرآن معادل «عدوّ» است. راغب اصفهانی درباره «عدوّ» می‌گوید:
«عدو، تجاوز و درگذشتن از حدّ است که با التیام منافات دارد؛ یعنى با بهبودى بخشیدن و سازگارى دادن میان دو چیز تفاوت دارد. عدوّ دو گونه است:
۱. عداوت به قصد دشمنى و خصومت، مثل آیات: «فَإِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَکُمْ»،[3] «جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ».[4] و دشمنى از دیگرى و از غیر جنس خود در آیه: «عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِ».[5]
2. دشمنى و عداوتى که از روى قصد نباشد، بلکه حالتى به او دست مىدهد که اذیّت مىشود، همان‌گونه که از دشمنان مورد اذیّت و آزار قرار مىگیرد، مثل آیه: «فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی إِلَّا رَبَّ الْعالَمِینَ»،[6] و آیهاى در باره اولاد که مىگوید: «عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ».[7]، [8]
با توجه به معنای فوق و نظر به آیات قرآن، مفهوم دشمن در قرآن به چند دسته تقسیم می‌شود که به شرح زیر است.